Bez czarny – Sambucus nigra L.

Bez czarny, dziki bez czarny (Sambucus nigra L.); piżmaczkowate (Adoxaceae E. Mey.)

Występowanie: pierwotny zasięg obejmuje obszar Europy, będący pod wpływem klimatu oceanicznego i suboceanicznego oraz znajdujący się w zachodniej części basenu Morza Śródziemnego; współcześnie występuje w północnej Afryce, na Azorach, w północnej i zachodniej części Półwyspu Iberyjskiego, na Półwyspie Apenińskim, Sycylii, w Grecji, Turcji, na Bliskim Wschodzie oraz w Indiach; w Polsce pospolity na całym obszarze, poza górami.

Siedlisko: rośnie w lasach i zaroślach, sięgając aż po regiel dolny. Preferuje gleby żyzne, bogate w azot (taki gatunek nazywamy nitrofitem) i fosfor, zwykle też bogate w potas, umiarkowanie wilgotne, o odczynie neutralnym lub lekko kwaśnym; ma jednak słabą tolerancję na obecność chlorku sodu.

Opis: jest wysokim, dorastającym nawet do 10 m krzewem. Pędy są prosto wzniesione, z łukowato odginającymi się odgałęzieniami bocznymi. Pędy w środku są wypełnione białym, lekkim rdzeniem. Bez ma nieparzysto-pierzastozłożone liście, złożone najczęściej z 5, rzadziej z 3, 7 lub 9 naprzeciwległych, jajowato-eliptycznych i ostro piłkowanych listków, osiągających od 3 do 9 cm długości. Pączki są czerwonobrunatne, jajowato-spiczaste, wydłużone, siedzące i odstające od pędu. Kwiaty białe, promieniste, zebrane w duże i płaskie baldachogrona, o średnicy od 10 do 20 cm. Posiadają 5-płatkową koronę, 1 słupek (z krótką szyjką i 3–5 znamionami) i 5 pręcików z jasnożółtymi pylnikami. Owoce to fioletowo-czarne, mięsiste i lśniące pestkowce, z 3–6 nasionami. Mają kształt kulisty i długość od 6 do 8 mm. Nasiona rozsiewane są głównie przez ptaki – ten sposób rozprzestrzeniania nazywamy ornitochorią. Młoda kora jest zielona, z wiekiem szara, jasnobrunatna, spękana i z wyraźnymi przetchlinkami.

Inne cechy i zastosowania: Gatunek popularny w lecznictwie, kosmetyce, a także jako roślina jadalna. Jadalne są wyłącznie dojrzałe owoce oraz kwiatostany (najlepiej przetworzone). We wszystkich częściach świeżej rośliny występują glikozydy cyjanogenne: sambunigryna i sambucyna, które dla ludzi w większych ilościach są trujące, a w małych działają leczniczo. Krzew zapewnia pożywienie i schronienie wielu zwierzętom; należą do nich liczne ptaki, szczególnie kos. Słodki nektar jest pokarmem dla wielu owadów, gałązki i liście chętnie obgryzają sarny, zające i drobne gryzonie. Drewno bzu jest siedliskiem uszaka bzowego (Auricularia auricula-judae (Bull.) Quél.), grzyba podstawkowego, który w Chinach i Japonii uznawany jest za smaczny grzyb jadalny. Wyróżnia się kilka podgatunków bzu; łatwo tworzy także mieszańce. Podgatunki te różnią się między sobą ubarwieniem, kształtem liści, a nawet zapachem. Różnorodność ta ma znaczenie w wykorzystaniu bzu jako rośliny ozdobnej do obsadzania parków i ogrodów.

Czy wiedziałeś, że…

• … dojrzałe owoce bzu czarnego nie są trujące? Zawierają duże ilości witaminy C i doskonale nadają się na przetwory, zwłaszcza syropy.
• … podgatunki bzu różnią się ubarwieniem, kształtem liści oraz zapachem? Za odurzający zapach tej rośliny odpowiadają olejki eteryczne. Ich zawartość może być różna u różnych podgatunków i odmian uprawnych.
• … soku z owoców bzu używano dawniej w celach kosmetycznych? Farbowano nim brwi i rzęsy.
• … z kwiatów czarnego bzu można przygotować syrop? Świetnie wspomaga on działanie układu immunologicznego, ale obniża ciśnienie krwi.

 

Opracowano na podstawie:

1986. Szafer, S Kulczyński, B. Pawłowski, 1986. Rośliny Polskie. Warszawa: PWN.
1987. Bugała, 1991. Drzewa i krzewy. Warszawa: PWRiL.
1988. Borkowski, R. Tomusiak, P. Zarzyński, 2016. Drzewa Polski. Warszawa: PWN.
1989. Mayer, H.-W. Schwegler, 2016. Wielki atlas drzew i krzewów. Oficyna Wyd. „Delta W-Z”.

Przejdź do mapy